Fazla mesai, işçinin haftalık normal çalışma süresinin üzerinde çalıştığı süreleri ifade etmektedir. İş Kanunu’na göre, haftalık normal çalışma süresi 45 saattir. Bu süreyi aşan her çalışma, fazla mesai olarak kabul edilmektedir. Fazla mesai, işverenin talebi doğrultusunda, işçinin onayıyla yapılmakta ve işçiye bu çalışmalar için normal saatlik ücretinden daha yüksek bir ödeme yapılmaktadır.

4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesine göre, fazla mesai yapan işçiye, her fazla çalışma saati için normal ücretinin %50 fazlasıyla ödeme yapılması zorunludur. Eğer, haftalık çalışma süresi 45 saatin altında belirlenmişse ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışma olarak kabul edilmekte, bu durumda da Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için %25 fazlasıyla ödeme yapılması gerekmektedir.

Ancak bazı durumlarda işçinin talebi halinde işveren, fazla mesai karşılığında işçiye ödeme yapmak yerine, bu sürelere karşılık “serbest zaman” hakkı verebilmektedir.

Serbest zaman

Serbest zaman, fazla mesai karşılığında işçiye tanınan dinlenme süresidir.

Buna göre, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanma hakkına sahiptir.

Serbest zamanın ne kadar sürede kullanılması gerekir?

Serbest zaman hakkı, fazla mesai yapılan tarihten itibaren işçiye altı ay içerisinde kullandırılmak zorundadır. İşçi, bu süre içerisinde fazla çalışma karşılığında kazandığı serbest zaman hakkını, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan işverenin belirleyeceği bir zaman diliminde kullanması gerekmektedir. Ancak bu sürenin, işçinin talepleri ve işyerinin çalışma düzeni göz önünde bulundurularak planlanması gerekmektedir.

Serbest zamanın kullanım süresi, kanunla sınırlı olarak belirlenmiştir. İş Kanunu’na göre, fazla mesai karşılığı verilen serbest zamanın 6 ay içerisinde kullanılmaması halinde, işveren işçiye fazla mesai ücretini ödemekle yükümlü hale gelmektedir. Bu nedenle işverenin, işçiye serbest zaman hakkını süresi içerisinde kullandırması büyük önem taşımaktadır.

Serbest zamanın belirlenen sürede kullanılmaması/kullandırılmaması durumu

Serbest zaman hakkı, fazla mesai yapılan tarihten itibaren altı ay içinde kullanılmazsa ya da kullandırılmazsa, İş Kanunu’nun 41. maddesine uygun olarak, her fazla çalışma saati için normal ücretinin %50 fazlasıyla, haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında belirlenmiş olması durumunda da 45 saate kadar yapılan çalışmaların, her bir saat fazla çalışma için %25 fazlasıyla ödenmesi gerekmektedir.

Serbest zaman kullanımında SGK uygulaması

- Sosyal Güvenlik Mevzuatı’na göre, sigortalının çalışmasının karşılığı olarak zamana göre, götürü, yüzde usulüne göre veya bahşiş şeklinde yapılan ya da sigortalıya tam bir çalışma karşılığı olmadan kanundan dolayı işverenin yanında çalıştığı süre ile bağlantılı olarak (yıllık izin ücreti, hafta tatili ücreti, ulusal bayram ve tatil günlerinde ödenen ücretler gibi) yapılan ödemeler ile kıdem zammı, vardiya zammı, gece zammı, yıpranma zammı, eleman teminindeki güçlük zammı, makam tazminatı, özel hizmet tazminatı, iş riski zammı, ek görev ücreti, meslek tazminatı, fazla çalışma gibi işçinin çalışmasının karşılığı olarak çeşitli adlar altında yapılan ödemeler, “ücret”,

- Sigortalının daha verimli çalışmasını ve işyerindeki üretimin arttırılmasını sağlamak için sigortalının gösterdiği başarıya göre yapılan ödemeler, “prim”,

- İşverenin sigortalılardan duyduğu memnuniyeti belirtmek ya da işyerine olan aidiyet duygusunu artırmak amacıyla sigortalıların başarısına ve verimliliğe bağlı olmaksızın yılbaşı, bayram, işyerinin kuruluş yıl dönümü, işçilerin evlenmesi gibi durumlara göre, yapılan ödemeler, “ikramiye”,

olarak nitelenmektedir.

Bu çerçevede, “ücret” niteliğindeki ödemeler ne zaman ödendiği üzerinde durulmaksızın hak edildikleri aya mal edilmek suretiyle, “ücret niteliği dışındaki diğer ödemeler” (prim, ikramiye, yakacak parası, yol parası vd.) ise ödendiği ayın sigorta primine esas kazancına dahil edilerek sigorta primi kesintisi yapılması gerekmektedir.

Buna göre, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçinin bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, çalıştığı sürelere karşılık gelen sürenin kanunda öngörüldüğü şekilde serbest zaman izni olarak kullandırılması halinde işçiye talebi doğrultusunda fazla çalışma karşılığı ücret ödemesi yapılmadığından sigortalının fazla çalışma yaptığı ilgili ayın sigorta prime esas kazancına dahil edilmemesi gerekmektedir.

Bu durumda, işin veya işyerinin gereklerine uygun olarak işverence serbest zaman izni kullanılmasına karar verilen aydaki sigortalı ücretinden serbest zaman izni nedeniyle kesinti yapılmaksızın tam ücret üzerinden SGK’ya bildirimi yapılacaktır.

Buna karşın, zamlı ücret yerine sigortalı tarafından yazılı olarak talep edilen serbest zamanın kısmen veya tamamen işverence altı ay içinde kullandırılmaması veya işçinin kullanmaması ya da kullanmadan iş sözleşmesinin sonlanması halinde, işverenin bu süreye denk gelen fazla çalışmaları karşılığı ücretin sigortalıya ödenmesi gündeme geldiğinden, bu durumda ücretin hak edildiği ayın kazancına, başka bir ifadeyle fazla çalışma yapılan ilgili ayın sigorta prime esas kazancına dahil edilmek suretiyle prime tabi tutulması gerekmektedir.

Böyle bir durumda ise, geriye doğru verilecek ek bildirgelerden dolayı sigorta pirimi, gecikme cezası/gecikme zammı ve idari para cezası ile karşı karşıya kalınacak, ayrıca ek bildirgelerin yasal olarak verilmesi gereken süreden üç aydan fazla bir gecikme olmuşsa SGK incelemesi de gündeme gelecektir.

Sonuç olarak;

Serbest zaman uygulaması, işverenler için maliyet avantajı sağlarken işçiler için de dinlenme hakkını gözeten bir düzenleme olup, bu uygulamanın yanlış veya eksik uygulanması, hem işveren hem de işçi açısından olumsuz sonuçlar doğurabildiğinden, özellikle yukarıda belirtilen SGK riskleri ile karşılaşılmaması için işçiye tanınan serbest zaman hakkının, fazla mesai yapılan tarihten itibaren işçinin talebi ve işyeri ihtiyaçları dikkate alınarak altı ay içerisinde kullandırılmasına dikkat edilmesi gerekmektedir.