Kayıt dışı istihdam, gelişmişlik düzeylerine bakılmaksızın bütün dünya ekonomilerinde görülen,

ancak ülkelerin kendi ekonomik ve sosyal yapıları ile şekillenen küresel bir sorundur.

Bu çerçevede, kayıt dışı istihdam, ülkemizin ekonomik ve sosyal yapısını olumsuz etkileyen en önemli sorunların başında gelmektedir. Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) ve diğer ilgili devlet kurumları tarafından sorunun önüne geçebilmek için çeşitli denetim ve teşvik mekanizmaları uygulanmaktadır.

Kayıt dışı istihdam, işçilerin SGK’ya hiç bildirilmemesi veya eksik bildirilmesi (çalışma günü ve ücretlerin tam gösterilmemesi) şeklinde gündeme gelebilmektedir. Bu tür bir istihdam biçimi, hem çalışanları sosyal güvenlik haklarından (emeklilik, sağlık vd.) yoksun bırakırken hem de devletin vergi ve sigorta primi gelirlerinde büyük kayıplara neden olmaktadır. Ayrıca, işverenler arasında da haksız rekabete yol açmaktadır.

Sosyal güvenlik mevzuatı ile SGK’ya kayıt dışı istihdamla mücadele konusunda pek çok yetki verilmiştir.  

Bunlardan birisi de “asgari işçilik araştırması” ve “asgari işçilik incelemesi” dir.

Asgari işçilik araştırması; daha çok geçici nitelikteki ihale konusu ve inşaat işlerinde iş bitiminde mevzuat ile belirlenmiş yönteme göre işverenlerin yeterli işçilik bildirmiş olup olmadığına yönelik SGK müdürlükleri tarafından yapılan kontrolü ifade ederken,  asgari işçilik incelemesi;  devamlı nitelikteki işyerlerinde SGK’ya, emsaline, yapılan işin nitelik, kapsam ve kapasitesine göre işin yürütülmesi için gerekli olan sigortalı sayısının, çalışma süresinin veya prime esas kazanç tutarının altında bildirimde bulunulup bulunulmadığının tespiti amacıyla, işin yürütümü için gerekli olan asgari işçilik miktarının, yapılan işin niteliği, bünyesinde kullanılan teknoloji, işyerinin büyüklüğü, benzer işletmelerde çalışan sigortalı sayısı, ilgili meslek veya kamu kuruluşlarının görüşü gibi unsurları dikkate alınarak SGK Müfettişleri tarafından yapılan incelemeyi ifade etmektedir.

Bu çerçevede, SGK tarafından her yıl risk analiz çalışmalarına göre belirlenen sektörlerde asgari işçilik incelemesi yapılmaktadır.

2008 yılında Sosyal Güvenlik Reformu ile yürürlüğe konulan 5510 sayılı Kanunla yapılan düzenleme ile devamlı nitelikteki işyerlerinde yapılan asgari işçilik incelemelerinde ortaya çıkan borçlarla ilgili olarak konunun yargıya intikali öncesinde işverenlerin yararlanabileceği “Uzlaşma” uygulaması hayata geçirmiştir.

Yazımızda asgari işçilik uzlaşmasının kapsamı, yararlanma şartları ve uzlaşma ile ilgili diğer hususlara değinilecektir.

Uzlaşma kavramı

Asgari işçilik incelemesi sonucu ortaya çıkan ve sigortalılara mal edilmeyen fark prim matrahı ve bu matrah üzerinden hesaplanan sigorta primi, gecikme zammı, gecikme cezası ve idari para cezalarının tahsiline yönelik olarak işverenler ile SGK’nın itirazsız anlaşması anlamına gelmektedir.

Uzlaşma uygulamasının amacı

Uzlaşma uygulamasıyla, asgari işçilik incelemesi sonucu ortaya çıkan borçlarla ilgili işverenlerle SGK arasında ortaya çıkan uyuşmazlıkların yargıya intikal etmeden idari aşamada çözüme kavuşturularak bir yandan yargının yükünün azaltılması, bir yandan da işverenlerin yargılama masraflarından kaynaklan mali yüklerinin ortadan kaldırılması amaçlanmaktadır.

Asgari işçilik uzlaşmasının kapsamı

İşverenler devamlı mahiyetteki (mahiyet kodu 2 olan) işyerlerinde SGK müfettişlerince yapılan asgari işçilik incelemesi sonucunda tespit edilen ve sigortalılara (kişiye) mal edilmeyen eksik işçilik tutarı üzerinden hesaplanan fark sigorta primi, gecikme cezası ve gecikme zammı ile bundan dolayı uygulanacak idari para cezalarında uzlaşma talebinde bulunulabilmektedir.

İşyeri mahiyet kodu 4 olan geçici ve mevsimlik işyerlerinde asgari işçilik uygulaması sonucunda eksik işçilik prim borcu olduğu tespit edilen işverenler ise uzlaşma talebinde bulunamamaktadır.

Yine, asgari işçilik incelemesinde sigortalılara mal edilebilecek nitelikte fark sigorta priminin tespit edilmesi halinde, sigortalılara mal edilecek olan bu fark sigorta primleri ile bunlara bağlı idari para cezaları uzlaşma konusu yapılamamaktadır.

Uzlaşma başvurusunun usul ve esasları   

Gerçek kişi işverenler bizzat veya noterden onaylı vekâletnameye dayalı olarak vekilleri aracılığıyla, tüzel kişi işverenler ile küçük ve kısıtlılar ise kanuni temsilcileri aracılığıyla asgari işçilik incelemesinin başlangıcından, inceleme sonucunda düzenlenen raporun ilgili SGK ünitesine gönderilmesine kadar geçen süre içerisinde her zaman uzlaşma talebinde bulunulabilmektedirler.

Buna karşın, işyeri hakkında düzenlenen müfettiş raporunun ilgili SGK ünitesine gönderilmesinden sonra işveren tarafından yapılan uzlaşma talepleri dikkate alınmamaktadır.

Uzlaşma talebi, incelemeyi yapan Müfettişe veya Müfettişin sürekli görev yaptığı Grup Başkanlığına ya da ilgili İl Müdürlüğüne uzlaşma talep dilekçesinin verilmesiyle yapılmaktadır. Ayrıca, uzlaşma talebinin, Müfettiş inceleme tutanağında yer alması durumunda da uzlaşma yönünde yazılı başvuru yapılmış sayılmaktadır.

Uzlaşma ile ilgili yukarıda belirtilen mercilere yapılan başvurular değerlendirilmek üzere SGK Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı’na iletilmektedir.

Uzlaşma talebinde bulunduktan sonra uzlaşmadan vazgeçme

Uzlaşma talebinde bulunan işveren, tayin edilen uzlaşma gününden önce yazılı olarak Rehberlik ve Teftiş Başkanlığına veya komisyona bu talebinden vazgeçtiğini bildirmesi mümkündür. Bu durumda işveren uzlaşma talep etmemiş gibi işlem yapılmaktadır.

Uzlaşma görüşmeleri esnasında kısmi uzlaşma talebinde bulunulması

İşveren veya işveren vekili uzlaşma görüşmeleri sırasında kısmi uzlaşma talebinde bulunabilmektedir.

Bu durumda, uzlaşma tutanağında raporda belirtilen sigortalılara mal edilmeyen sigorta primine esas kazanç matrahı üzerinden hesaplanacak prim aslı tutarı veya idarî para cezalarından hangileri için uzlaşma talep edildiği ve bunlara ilişkin olarak uzlaşılan gecikme cezası ve gecikme zammı ile birlikte hesaplanan prim aslı ve idarî para cezası miktarının ne olduğu belirtilmektedir.

Uzlaşmanın kesinliği

Asgari işçilik incelemesi sonrasında uzlaşma konusu yapılan tutarlar hakkında işveren veya işveren vekilince dava açılamamakta ve hiçbir mercie şikâyet ve itirazda bulunulamamaktadır.

Gecikme cezası ve gecikme zammı ile birlikte hesaplanan prim aslı tutarları ve idari para cezalarının toplam tutarı uzlaşma tutanağının düzenlendiği tarihten itibaren bir ay içinde ödenmesi gerekmektedir.

Uzlaşmaya uymama ve uzlaşmanın bozulması

Asgari işçilik incelemesi sonrasında uzlaşılan tutarların, uzlaşma tutanağının düzenlendiği tarihten itibaren bir ay içinde tam olarak ödenmemesi halinde uzlaşma bozulmakta ve uzlaşılan tutarlar kazanılmış hak olarak kabul edilmemektedir. Bu durumda ilgili SGK Müdürlüğü tarafından Müfettiş raporuna göre işlem yapılmaktadır.

Uzlaşmanın temin edilememiş veya uzlaşma görüşmesinde uzlaşmaya varılamamış olması ya da uzlaşmanın bozulması hallerinde işveren veya işveren vekili, bu konuya ilişkin daha sonra tekrar uzlaşma talep edememektedir.