Kayıt dışı istihdam, ülkemizin ekonomik ve sosyal yapısını olumsuz etkileyen en önemli sorunların başında gelmektedir. Bu çerçevede, gerek Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK), gerekse diğer ilgili Devlet kurumları tarafından sorunun önüne geçebilmek için çeşitli denetim ve teşvik mekanizmaları uygulanmaktadır.

Kayıt dışı istihdam, işçilerin SGK’ya hiç bildirilmemesi veya eksik bildirilmesi (çalışma günü ve ücretlerin tam gösterilmemesi) şeklinde gündeme gelebilmektedir. Bu tür bir istihdam biçimi, hem çalışanları sosyal güvenlik haklarından (emeklilik, sağlık vd.) yoksun bırakırken, hem de devletin vergi ve sigorta primi gelirlerinde büyük kayıplara neden olmaktadır.

Kayıt dışı istihdam genellikle aşağıdaki şekillerde görülmektedir.

-Tamamen kayıt dışı çalışma: İşçinin hiçbir şekilde SGK’ya bildirilmemesi.

-Eksik gün veya düşük ücretle bildirim: İşçinin daha az gün veya daha düşük maaşla sigortalanması.

-Mevsimlik ve geçici işçilerin bildirilmemesi: Bu uygulama daha çok tarım, inşaat ve turizm gibi sektörlerde yaygındır.

-Yabancı işçilerin izinsiz çalıştırılması: Özellikle düşük vasıflı iş gücünün yoğun olduğu sektörlerde sık rastlanmaktadır.

Dolayısıyla, kayıt dışı istihdamın azaltılması, hem işçilerin haklarının korunması ve devletin gelir kaybının önlenmesi, hem de işverenler arasındaki haksız rekabetin önlenmesi açısından kritik önem taşımaktadır.

2008 Sosyal Güvenlik Reformu ve kayıt dışı istihdamla mücadelede alınan önlemler

2008 yılında sosyal güvenlik reformu kapsamında yürürlüğe konulan 5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ile kayıt dışı istihdamın önlenmesine yönelik birçok yeni düzenleme yapılmıştır.

Belli başlı düzenlemeler aşağıda özet olarak belirtilmiştir.

-Tek çatı sistemi: SSK, Bağ-Kur ve Emekli Sandığı birleştirilerek prim ödeme sistemi kolaylaştırılmış ve kurumsal kapa

-Teşvik ve destekler: İşverenlere sağlanan sigorta prim teşvikleri ile kayıtlı istihdam özendirilmiştir.

-Denetimlerin artırılması: SSK, Bağ-Kur ve Emekli Sandığı teftiş kurulları birleştirilmiş, ihdas edilen Sosyal Güvenlik Denetmenliği kadrosu ile  il teşkilatlarının sahadaki denetim etkinliği artırılmıştır. Yine, İl/Merkez Müdürlüklerinde kurulan Kayıt Dışı İstihdam ile Mücadele (KADİM) Servislerince çeşitli kurum ve kuruluşlardan temin edilen veriler çapraz kontrole tabi tutularak denetime gerek kalmadan kayıt dışılık tespitinde süreklilik ve etkinlik sağlanmıştır.

-Sigortalı çalışmanın teşvik edilmesi: Çalışanların bilinçlendirilmesi amacıyla farklı platformlarda eğitim ve bilgilendirme kampanyaları yürütülmüştür.

-Meslek kodu uygulaması: İşverenlerin işçileri doğru meslek koduyla bildirmesi zorunlu hale getirilerek, meslek ve ücret karşılaştırmasına dayanan risk analizine göre riskli işyeri ve sektörlerin denetimi önceliklendirilmiştir.

-Elektronik denetim sistemleri: Teknolojik gelişmelerden yararlanılarak risk analizine dayalı sektörel denetimlere başlanılmıştır.

2008’den itibaren kayıt dışı istihdam oranlarının seyri

2008 yılından itibaren yürürlüğe konulan yasal ve idari düzenlemeler sayesinde kayıt dışı istihdam oranında ciddi bir düşüş sağlanmıştır.

Bu çerçevede, 2008 yılında %43,5 seviyesindeki kayıt dışı istihdam oranı 2024 yılı dördüncü çeyrek itibariyle %26,3 seviyesine inmiştir.

Bu veriler bize, 2008’den itibaren 16 yılda kayıt dışı istihdam oranında 17 puanlık düşme sağlandığını göstermektedir.

SGK’nın 2024 yılında kayıt dışı istihdamla mücadele kapsamındaki faaliyetleri

Kayıt dışı istihdamla mücadele kapsamında SGK’nın 2024 yılındaki faaliyetleri Sosyal Güvenlik Kurumu Faaliyet Raporunda detaylı olarak açıklanmıştır.

Faaliyet Raporundaki bilgilere göre;

SGK Müdürlükleri tarafından rutin olarak yapılan ihbar ve şikayetlere dayalı denetimlerin yanı sıra, denetim faaliyetlerinde standardizasyonu sağlamak ve etkinliği artırmak amacıyla risk analizine dayanan 2024 yılı Denetim Programı hazırlanarak faaliyete geçirilmiştir.

Bu çerçevede, yıl içerisinde risk analizlerine dayalı denetim faaliyetleri kapsamında kayıt dışılığın yoğun olduğu sektörler ile küçük ölçekli işletmelere yönelik 108.753 adet denetim gerçekleştirilmiştir.

Yine, 2024 yılı denetim programı kapsamında yaygın tarama denetimleri, risk odaklı denetimler, yabancı uyruklulara yönelik denetimler ve eksik prime esas kazanç denetimleri olmak üzere toplam 155.000 denetim gerçekleştirilmiştir.

2024 yılında Sosyal Güvenlik Denetmenlerince yapılan denetim sonuçları aşağıda Tablo-1’de gösterilmiştir.

Tablodaki bilgilere göre Sosyal Güvenlik Denetmenleri tarafından yapılan çalışmalar sonucunda, 2.594’i yabancı uyruklu olmak üzere toplam 21.634 kişinin kayıt dışı çalıştığı tespit edilmiş ve 103 milyon prim aslı, 2 milyar lira idari para cezası tahakkuku önerilmiştir.

Kayıt Dışı İstihdam ile Mücadele (KADİM) Servislerince, Kurumla (SGK) paylaşılan istihdama ilişkin veriler incelenerek denetime gerek kalmaksızın yapılan tespitlerde kayıt dışılık tespiti yapılabilmektedir.

Bu çerçevede, 2024 yılında KADİM Servislerince yapılan çalışmaların sonuçları aşağıda TABLO-2’de gösterilmiştir.

KADİM Servisleri tarafından farklı kurum ve kuruluşlardan temin edilen istihdama ilişkin bilgi ve belgelerin çapraz kontrolu sonucunda 19.291 tescilsiz işyeri, 119.828 kayıt dışı çalışan tespit edilmiştir.  

Rehberlik ve Teftiş Başkanlığına bağlı Müfettişler tarafından Kurum içi denetim ve sağlık alanında yapılan denetimlerin dışında sosyal sigorta alanında yapılan denetimlere ilişkin sonuçlar aşağıda  TABLO-3’de gösterilmiştir.

SGK Rehberlik ve Teftiş Başkanlığına bağlı müfettişler tarafından yapılan denetimlerde 899 kişinin kayıt dışı çalıştığı tespit edilerek, 406 milyon lira ek matrah ve 47 milyon lira idari para cezası önerisinde bulunulmuştur.

Yukarıdaki bilgiler, SGK’nın kayıt dışı istihdam konusunda 2024 yılında etkin bir denetim faaliyeti yürüttüğünü göstermektedir.

2024 yılında denetim alanında bu faaliyetler yürütülürken, bir yandan da ülke genelinde ilgili taraflara sosyal güvenlik hak ve yükümlülükleri hakkında bilgilendirme ve bilinçlendirme çalışmalarının yapılması amacıyla Rehberlik ve Bilgilendirme Programı yürütüldüğü ve bu kapsamda;

-Her ilde kayıtlı istihdamın teşvik edilmesi amacıyla çerçevesinde özellikle kayıt dışılığın yoğun olduğu sektörler, küçük ölçekli işletmeler ve yabancı uyrukluların yoğun olarak çalıştığı sektörler de  meslek örgütlerine, sivil toplum kuruluşlarına ve ilgili derneklere bilgilendirme yapıldığı,

-Kayıtlı istihdamın önemi, sosyal güvenlik hak ve yükümlülükleri, yabancı çalışanların sosyal güvenlik hakları ve çalışma izinleri konularında radyo ve televizyon programlarının düzenlendiği,

-Mevsimlik tarım işçilerinin sosyal güvenliklerinin sağlanması amacıyla Mevsimlik Gezici Tarım İşçilerinin Çalışma ve Sosyal Hayatlarının İyileştirilmesi Projesi (METİP) kapsamında 15 il ve 28 alanda kurulan sosyal çadırlarda bilgilendirme faaliyetlerinin gerçekleştirildiği,

-2024 yılında ücretlerin eksik bildiriminin önlenmesi amacıyla nitelikli meslek gruplarından, (doktor, mühendis, avukat, sporcu, öğretmen vb.) çalışanlarını asgari ücret seviyesi veya buna yakın bir seviyeden bildirdiği tespit edilen 3.658 işverene bilgilendirici mektupların e-Tebligat olarak gönderildiği,

Prime esas kazancı bir önceki aya göre yüzde 20'den fazla azalan sigortalılara 2024 yılı ilk 10 ayında toplam 561.216 adet kısa mesaj yoluyla uyarı gönderildiği,

Anlaşılmaktadır.

Sonuç olarak; Kayıt dışı istihdam, hem ekonomik hem de sosyal açıdan ciddi sorunlar yaratan bir olgudur. Ülkemizde 2008 yılında yapılan sosyal güvenlik reformu ve SGK’nın aldığı önlemler sayesinde bu oran yıllar içinde önemli ölçüde düşüş göstermiş olmakla birlikte sürdürülebilir bir sosyal güvenlik sistemi için kayıt dışı istihdamla mücadelede daha etkin adımlar atılması gerektiği, bu çerçevede, bilişim teknolojileri alanındaki gelişmelerden de yararlanılarak yapay zeka destekli incelemelerin yaygınlaştırılması, işveren teşviklerinin kayıtlı istihdamı artıracak şekilde revize edilmesi, özellikle kayıt dışı istihdamın yoğun olduğu mevsimlik ve geçici işçilerin sigortalanmasını zorunlu kılan daha pratik ve uygun prim ödeme yöntemlerinin geliştirilmesi, yeni nesil çalışma (uzaktan çalışma, kısmi süreli çalışma, marjinal kısmi süreli çalışma, çağrı üzerine çalışma, mikro işler, serbest çalışma, online platform çalışma, rotasyonlu çalışma, ortaklaşa çalışma vd.) ile ilgili mevzuat boşluklarının tamamlanarak sosyal güvenlik kapsamının genişletilmesi gerektiği değerlendirilmektedir.